Αποχαιρετισμός
στον καθηγητή Κωνσταντίνο Κεραμέα
(Αθήνα, 29.12.2021)
από τον ομότιμο καθηγητή Νικόλαο Θ. Νίκα
Υποκλίνομαι ευλαβικά στο σεπτό Σας Σκήνωμα, πολυαγαπημένε μας διδάσκαλε, συντετριμμένος και με ανείπωτη θλίψη, για να Σας απευθύνω τον ύστατο (δυστυχώς) χαιρετισμό και εκ μέρους της Νομικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, που αποτέλεσε το στοργικό Σας λίκνο και που τόσο αγαπήσατε και τιμήσατε με το φωτεινό σας παράδειγμα. Ο ύστατος αυτός φόρος τιμής απηχεί και το πνεύμα και τη διάθεση όλων των μαθητών Σας, συναδέλφων ήδη στον Τομέα Αστικού, Αστικού Δικονομικού και Εργατικού Δικαίου της ίδιας Σχολής, όπως και των χιλιάδων απανταχού της Χώρας φοιτητών Σας, που επίσης πάγωσαν στο θλιβερό άκουσμα της εκδημίας Σας. Όλοι τους επιθυμούν να εκδηλώσουν με απέραντο σεβασμό τα πλέον εγκάρδια αισθήματα ευγνωμοσύνης για όσα με την απαράμιλλη σοφία και με το ήθος Σας μας διδάξατε, για την αίσθηση του καθολικού, του ουσιώδους και του μέτρου, που μας εμπνεύσατε, για την αντίσταση στην προχειρότητα, στην κοινοτοπία και στην ευτέλεια, που μας εμφυσήσατε.
Νοιώθουμε όλοι εθνική υπερηφάνεια, που ταξιδέψατε το όνομα της Χώρας μας σε όλες τις άκρες της Οικουμένης. Στο διεθνές περιβάλλον προκαλούσατε τον θαυμασμό και η αναγνώρισή Σας ως σύγχρονου και πρωτοπόρου νομοδιδασκάλου υπήρξε αμέριστη και καθολική. Εν ενεργεία ακόμη καθηγητής αναγορευθήκατε επίτιμος διδάκτωρ σε τέσσερα, διαφορετικών χωρών, φημισμένα ευρωπαϊκά Πανεπιστήμια, διδάξατε ως επισκέπτης καθηγητής σε πάνω από δέκα Πανεπιστήμια του εξωτερικού και στην Ακαδημία Διεθνούς Δικαίου της Χάγης (Enforcement in the International Context, που περιλήφθηκαν σε ξεχωριστό τόμο στα αγγλικά), δώσατε διαλέξεις σε πάνω από εκατό ευρωπαϊκά, αμερικανικά και ιαπωνικά Πανεπιστήμια, ενώ κληθήκατε και διορισθήκατε ακόμη και μέλος Νομοπαρασκευαστικών Επιτροπών αρκετών ευρωπαϊκών χωρών. Η παγκόσμια αυτή νομική Σας αίγλη και ακτινοβολία, δικαίως Σας κατατάσσει στο Πάνθεον των Μεγάλων, οικουμενικής εμβέλειας Ευρωπαίων νομοδιδασκάλων. Εμείς Σας καμαρώναμε στα διάφορα διεθνή συνέδρια και fora, όπου κυριαρχούσατε, σκεφτόσασταν, μιλούσατε και απαντούσατε σε τέσσερις τουλάχιστον γλώσσες (Αγγλικά, Γερμανικά, Γαλλικά, Ιταλικά), με την ίδια ευχέρεια και με την ίδια ακρίβεια και λεκτικό πλούτο, σαν μητρική Σας γλώσσα. Επιστέγασμα της παγκόσμιας φήμης Σας υπήρξε άλλωστε και η εκλογή Σας (1998) ως Προέδρου της Διεθνούς Ακαδημίας Συγκριτικού Δικαίου, της μεγαλύτερης διεθνούς ενώσεως, που αριθμεί περισσότερα από 20.000 μέλη, ενώ λόγω ακριβώς των επιτευγμάτων Σας, ορισθήκατε ως Αντιπρόσωπος της Ελλάδας στο Συμβούλιο Πολιτιστικής Συνεργασίας του Συμβουλίου της Ευρώπης (1975-1979)∙ εκπροσωπήσατε τη Χώρα μας στις διαπραγματεύσεις για την προσχώρησή της στη Σύμβαση Βρυξελλών, συντάξατε μάλιστα και τη σχετική έκθεση προσχωρήσεως μαζί με τον αξέχαστο καθηγητή και φίλο Σας, Δημήτριο Ευρυγένη∙ εκπροσωπήσατε επίσης τη Χώρα μας στη διπλωματική διάσκεψη για τη Σύμβαση του Λουγκάνο, ενώ αποτελέσατε και μέλος της Επιτροπής Storme, που συστήθηκε για να ετοιμάσει Σχέδιο Κώδικα Ευρωπαϊκής Πολιτικής Δικονομίας.
Τη μεγαλύτερη συμβολή στην καλλιέργεια και στον προσανατολισμό της σύγχρονης νομικής μας παιδείας και νομολογίας αποτελεί χωρίς αμφιβολία το ανυπέρβλητο συγγραφικό Σας έργο. Πρωτότυπες μονογραφίες, αξεπέραστα διδακτικά εγχειρίδια, ερμηνευτικά έργα περιωπής, και όταν ακόμη είχαν συλλογικό χαρακτήρα, φέρουν ανεξίτηλα τη σφραγίδα Σας. Κάθε εμφάνιση του έργου Σας αποτελούσε εκδοτικό γεγονός ευρύτερης σημασίας. Εκείνο όμως που προκαλεί τη μεγαλύτερη εντύπωση είναι οι αυτοτελείς μελέτες Σας (πάνω από 500), που κόσμησαν τις σελίδες των εγκυρότερων ελληνικών και ξένων νομικών περιοδικών. Οι μελέτες αυτές δημοσιεύθηκαν με την επιμέλεια του φύλακα αγγέλου Σας, της συζύγου Σας Μαριλένας και σε πέντε επιβλητικούς και πυκνογραμμένους τόμους (σύνολο πάνω από 5.000 σελίδες), ο πέμπτος μάλιστα τόμος (Studia Juridica, 900 περίπου σελίδων) περιέχει μελέτες που δημοσιεύθηκαν σε ξενόγλωσσα νομικά περιοδικά και τιμητικούς τόμους. Αυτό λέγεται άθλος. Δεν είναι όμως μόνον η ποσότητα και το εύρος της θεματολογίας (που επεκτείνεται σε όλους σχεδόν τους κλάδους του δικαίου, από την Πολιτική Δικονομία, το Διεθνές και Ευρωπαϊκό Δικονομικό Δίκαιο, το Συγκριτικό Δίκαιο μέχρι το Ουσιαστικό και το Δημόσιο Δίκαιο), που καθιστούν το έργο Σας ακαταμάχητο. Είναι η ποιότητα και ο γνήσιος ερμηνευτικός του χαρακτήρας. Πλούτος στέρεων γνώσεων από όλο το φάσμα του δικαίου, σπάνια διεισδυτική και συνθετική ικανότητα, οξεία κριτική σκέψη, ισορροπημένες αναπτύξεις, εκπληκτική ακρίβεια στη χρήση της γλώσσας, γλαφυρός, διαυγής, κρυστάλλινος και αναπεπταμένος (σχεδόν αποφθεγματικός) λόγος. Γι΄ αυτό, τα γραπτά Σας κείμενα θα αντέξουν οπωσδήποτε στον χρόνο, θα παραμείνουν εσαεί κτήμα των επερχόμενων γενεών, η επιρροή τους στον προσανατολισμό και στην εξέλιξη της νομολογίας μας είναι, άλλωστε, κάτι περισσότερο από εμφανής.
Δεν γράφατε όμως μόνον ωραία. Και ο προφορικός Σας λόγος υπήρξε συναρπαστικός, καθηλωτικός. Θυμάμαι ότι στις πανεπιστημιακές Σας παραδόσεις, οι φοιτητές στις αίθουσες διδασκαλίας κρέμονταν από τα παράθυρα. Δεν κατεβάζατε όμως το επίπεδο. Είχατε την αξίωση να ανέβουν οι φοιτητές στο επίπεδο του δασκάλου και όχι να κατέβει ο διδάσκων στο επίπεδο των διδασκομένων. Η ευγλωττία, η ευστροφία, η οξυδέρκειά Σας αλλά και η έμφυτη ευγένειά Σας Σας καταξίωσαν ως έναν από τους γοητευτικότερους νομοδιδασκάλους του καιρού μας. Ρώτησα κάποτε παλιά φοιτήτριά Σας, πού οφείλεται η κοσμοσυρροή στις παραδόσεις Σας και μου απάντησε αυθόρμητα : «μα στον Κεραμέα μαθαίνει κανείς και όταν σου λέει καλημέρα !».
Υπήρξατε, αγαπημένε μας διδάσκαλε, μια ολοκληρωμένη και θελκτική προσωπικότητα, με υψηλό φρόνημα δικαιοσύνης, με αρχοντική συμπεριφορά και αυτοπεποίθηση, προσηνής, απλός, ανεπιτήδευτος και καταδεκτικός, χωρίς ίχνος από έπαρση και αλαζονεία. Ψηλόκορμος και ευθυτενής, λεπτοφυής, γρήγορος στο βλέμμα και στον λόγο, με ανάλαφρη περπατησιά και με μια θεόρατη πάντοτε καφέ δερμάτινη (συνήθως υπέρβαρη) τσάντα στο χέρι, που έδινε αμέσως την εντύπωση ενός σπουδαίου ανθρώπου. Αριστεύσατε παντού και πάντοτε, τιμηθήκατε και δικαίως για το μεγαλειώδες έργο Σας (μεταξύ αυτών και από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ως κατ’ εξαίρεση επίτιμος καθηγητής, όπως επίσης και από το Πανεπιστήμιο της Γάνδης του Βελγίου). Σας ανέμεναν και άλλες σημαντικές διακρίσεις, αν το επέτρεπε η μεγάλη δοκιμασία της υγείας Σας. Ποτέ όμως δεν επιδιώξατε τιμές και αξιώματα. Διατηρήσατε σταθερά τον ήπιο και καλόγνωμο χαρακτήρα Σας, το χαμόγελό Σας και τη σεμνότητά Σας. Θα Σας θυμόμαστε με συγκίνηση και νοσταλγία, όσο ζούμε, γιατί μας μάθατε: τι σημαίνει υπευθυνότητα, ευθύτητα και εντιμότητα, τι σημαίνει αξιοκρατία, τι σημαίνει σεβασμός στον κατώτερο (τον ανώτερο τον σεβόμαστε όλοι), τι σημαίνει υπέρβαση του εαυτού μας, χωρίς να κοιτάμε τι κάνουν οι άλλοι, τι σημαίνει να υπομένεις τις αδικίες με νηφαλιότητα, τι σημαίνει τελικά να είσαι αυστηρός με τον εαυτό σου και επιεικής με τους άλλους. Τις αξίες αυτές τις μεταγγίσατε και στα δυο μονάκριβα τέκνα Σας, στον Δημήτρη και στη Νίκη, κι αυτό έχει μεγάλη και ξεχωριστή σημασία για τους γονείς ∙ και όχι μόνο.
Η μοναδική Σας αυτή αύρα έχει ασφαλώς τις αιτίες της. Η γοργόπτερη θεά της Σοφίας, η θεία Πρόνοια, Σας προίκισε απλόχερα με σπάνια ταλέντα. Υπήρξε όμως η αύρα αυτή και καρπός της ακατάπαυστης εργατικότητάς Σας και της θύραθεν παιδείας Σας, που κι αυτή αποκτήθηκε με πολύ μόχθο. Θεωρώ ότι στο πρόσωπό Σας, αγαπημένε μας Διδάσκαλε, θα ταίριαζαν κατεξοχήν οι αθάνατοι στίχοι του Ευριπίδη:
Όλβιος, όποιος τη γνώση στεριώνει με μελέτη,
ποτέ τους συμπολίτες του δεν κατατρέχει
κι ούτε σχεδιάζει άδικες πράξεις,
αλλά πάντα της αθάνατης φύσης τον αγέραστο κόσμο στοχάζεται….
Ας είναι ελαφρύ το χώμα που θα Σας σκεπάσει…